Năm 1973, tôi đã bắt đầu chú ý phương pháp nghiên cứu liên ngành. Viện Đông Nam Á do tôi làm Viện trưởng ngay từ đầu đã vận dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành. Năm 1983, GS. Phan Ngọc và tôi đã xuất bản cuốn "Tiếp xúc ngôn ngữ ở Đông Nam Á”, trong đó có vận dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành. Năm 2002, tôi xuất bản cuốn "Từ văn hoá đến văn hoá học”,cũng vận dụng phương pháp này... Cho đến nay, chúng ta đều được đào tạo theo chuyên ngành, do đó đều có nhu cầu tìm hiểu cách tiếp cận liên ngành và phương pháp nghiên cứu liên ngành trong văn hoá học.

* Nhận thức về văn hoá: Hiện nay tư duy của giới nghiên cứu chúng ta không theo kịp sự phát triển của thế giới, cần đổi mới tư duy. Thế giới đang biến đổi liên tục. Cần có những cỗ xe thích nghi với sự biến đổi khó lường của thế giới. Cần đổi mới cách nhìn. Thực tế đó đặt ra ba yêu cầu về kiến thức:

- Kiến thức cần đồng bộ, không thể chuyên về một chuyên ngành mà ngu dốt về những lĩnh vực khác.

- Cần có tư duy phức hợp, thay thế tư duy cơ giới, phân tích. Về vấn đề này, chúng ta nên tìm đọc Edgar White, Edgar Morin.

* Động lực sáng tạo văn hoá: Văn hoá là tất cả những gì do con người làm ra, khu biệt với cái tự nhiên. Do đó cần tìm trong văn hoá cái phân biệt với tự nhiên, và quan hệ giữa tự nhiên với con người. Con người luôn muốn trở thành bất tử, thánh thiện, do đó con người đối diện với nghịch lý: phần CON tham lam, bản năng, trong khi phần NGƯỜI muốn trở nên thánh thiện, cảm thấy niềm vui, hạnh phúc trong những hoạt động tinh thần. Để giải quyết nghịch lý ấy, con người có ba giải pháp:

- Tạo ra thế giới tâm linh, từ đó tạo nên linh hồn của văn hoá. Thế giới tâm linh ấy thánh thiện, lâu bền. Tất cả những giá trị văn hoá lớn của nhân loại đều gắn với tâm linh.

- Tầng lớp tinh hoa của xã hội (những nhà chính trị, những anh hùng, những nhà khoa học, những nhà giáo…) cố gắng tạo ra sự nghiệp để được tồn tại mãi mãi với thời gian, khắc phục sự hữu hạn của đời người.

* Khả năng biểu trưng hoá và sự sáng tạo các biểu tượng: Con người không chỉ khác động vật ở năng lực sáng tạo công cụ lao động, tư duy và ngôn ngữ, mà còn ở khả năng biểu trưng hoá. Thế giới thực tại đi vào thế giới ý niệm trong trí óc con người thông qua phương thức biểu trưng, thông qua những khái niệm phản ánh hiện thực theo cách biểu trưng hoá. Thế giới ý niệm khác thế giới thực tại ở chỗ nó vô hình, vô hạn, vô khả tri. Để cho người khác hiểu được thế giới ý niệm của mình, con người sáng tạo thế giới biểu tượng, gồm hai mặt: cái cảm nhận được, và cái ý nghĩa nằm trong thế giới ý niệm vô hình vô hạn vô khả tri của mình. Thí dụ tượng nhà mồ "sinh thành” ở Tây Nguyên. Biểu tượng bao giờ cũng có 2 mặt, giống như tín hiệu. Tín hiệu có 2 loại: tín hiệu biểu thị, biểu thị trực tiếp, hiển ngôn (như ngôn ngữ); và tín hịệu hàm nghĩa là các biểu tượng, biểu trưng, có tính hàm ngôn, đại diện (như nghệ thuật, tôn giáo, phong tục tập quán…).

Văn hoá là cái gì thay đổi thường xuyên, liên tục, đồng thời có những yếu tố ít biến đổi. Việc xây dựng một cấu trúc văn hoá cần đáp ứng thực tế đó. Có thể vận dụng hai thao tác trí tuệ: liên tưởng và tưởng tượng. Cấu trúc văn hoá vì vậy có 2 bậc:

- Biểu tầng thường xuyên biến đổi. Biểu tầng là biến số, yếu tố động của văn hoá.

- Cơ tầng ít biến đổi. Cơ tầng là hằng số, yếu tố tĩnh của văn hoá.

Văn hoá giống như cái cây, bị chặt cành vẫn phát triển, nhưng sẽ chết khi bị chặt gốc. Cái gốc ấy là bản sắc văn hoá dân tộc. Nhưng vấn đề là bản sắc văn hoá dân tộc nằm ở đâu.

Tiếp xúc văn hoá là một quy luật. Tiếp xúc văn hoá khác với giao lưu văn hoá. Giao lưu có thể làm giàu bản sắc văn hoá. Tiếp xúc có thể làm biến đổi cơ cấu văn hoá của một dân tộc. Thí dụ, tiếp xúc văn hoá với Đông Nam Á làm hình thành văn hoá Việt; tiếp xúc văn hoá giữa Việt với Hán làm hình thành mô hình văn hoá nhà nước Đại Việt; tiếp xúc văn hoá giữa Việt và Pháp làm hình thành xã hội Việt Nam cận hiện đại; tiếp xúc văn hoá với chủ nghĩa xã hội làm hình thành xã hội Việt Nam hôm nay.

Thế giới đang chuyển từ nền văn minh công nghiệp sang văn minh hậu công nghiệp, từ tư duy phân tích sang tư duy phức hợp.

Sản phẩm của văn minh nông nghiệp là sản phẩm tự nhiên, làm cho con người gắn bó với tự nhiên, và có tư duy tổng hợp, nguyên sơ. Sản phẩm của văn minh công nghiệp là máy móc, tư duy cơ giới, phân tích, giúp loài người sáng tạo những cỗ máy thần kỳ. Chủ nghĩa cấu trúc ra đời từ tư duy phân tích ấy, chia thế giới thành nhiều yếu tố, phối hợp với nhau thành một cỗ máy.

Tuy nhiên, con người là một cỗ máy có thể tự điều chỉnh, tự sửa chữa, do đó không thể áp dụng cơ chế phân tích ấy để nghiên cứu con người. Hoạt động thần kinh cao cấp khác hoạt động ý thức của con người. Để hiểu đúng con người, cần nhìn nhận bằng tư duy phức hợp. Một người phụ nữ đẹp, có duyên là được nhìn từ tổng thể chứ không thể chứng minh bằng từng yếu tố. Định nghĩa về người Việt rất khó. Điểm nổi trội của người Việt là cư dân đồng bằng châu thổ, rất giỏi về nông nghiệp lúa nước đồng bằng. Điểm nổi trội ấy chi phối những khía cạnh khác nhau của đời sống. Tâm thức người Việt là của cư dân đồng bằng. Âm nhạc Việt thiên về giai điệu, kém về tiết tấu, phù hợp với khung cảnh, nhịp sống đồng bằng châu thổ. Nông nghiệp rau củ ứng với chế độ gia đình mẫu hệ, hình thức gia đình thị tộc ngoại hôn. Nông nghiệp lúa nước ứng với chế độ gia đình phụ hệ, quan hệ thị tộc song hành với quan hệ láng giềng.

Nghiên cứu văn hoá học đòi hỏi quan điểm tổng thể và toàn cục. Khung lý thuyết là tiền đề được đưa ra về một vấn đề khoa học. Khung phân tích có 2 quan hệ là không gian nói lên yếu tố tĩnh, và thời gian nói lên yếu tố động. Lịch đại là lát cắt động, bổ dọc thân cây; đồng đại là lát cắt tĩnh, cắt ngang thân cây. Nhưng theo tư duy phức hợp, có quan hệ giữa lịch đại và đồng đại. Thí dụ trong tiếng Việt là quan hệ giữa phương ngữ và ngôn ngữ cơ sở. Phương ngữ bảo lưu tàn dư ngôn ngữ tốt hơn: tiếng Quảng Bình: klơn klu, klắng klẻo; tiếng Nghệ An: trơn tru, trắng trẻo; tiếng Hà Nội:chơn chu, chắng chẻo.

Quan niệm nhị nguyên và tất định là hệ quả của tư duy phân tích. Tư duy phức hợp không phân chia thế giới thành hai yếu tố một cách cơ giới như vậy. Ngôn ngữ nhìn từ tư duy phân tích là có tuyến tính, nhưng thực tế nó được cảm nhận theo cách phi tuyến tính.

Có ba phương pháp suy luận: diễn dịch (từ cái chung đến cái riêng), quy nạp (từ cái riêng đến cái chung), loại suy (từ cái riêng đến cái riêng).

Phương pháp liên ngành là tiếp cận một đối tượng bằng nhiều cách thức, dựa trên cứ liệu của nhiều chuyên ngành. Có ba mức độ liên ngành:

- Dùng phương pháp của một ngành ứng dụng vào các ngành khác. Thí dụ khảo cổ học dùng phương pháp xác định niên đại bằng hàm lượng đồng vị phóng xạ C14 của địa chất học. Ngôn ngữ học dùng hàm lượng từ cơ bản để xác định niên đại chia tách các ngôn ngữ, các ngôn ngữ họ hàng gần và họ hàng xa. Đây là phương pháp sơ đẳng nhất của nghiên cứu liên ngành.

- Tìm những điểm nổi trội, giao thoa giữa các ngành khoa học. Các ngành khoa học thường có điểm chung nhau, giao thoa với nhau. Thí dụ, tiếp xúc văn hoá giúp phát hiện những dấu ấn, những yếu tố văn hoá nội sinh và ngoại sinh tác động lẫn nhau. Trong văn hoá Việt Nam, các các yếu tố ngoại sinh được Việt Nam hoá, còn các yếu tố nội sinh được hiện đại hoá. Văn hoá dân gian và văn hoá bác học không tách rời nhau như quan điểm nhị nguyên. Thí dụ, dòng nhạc trữ tình trước đây bị cấm, nay tồn tại song hành với dòng nhạc hành khúc, trong khi âm nhạc dân tộc được hiện đại hoá. Tính dân tộc và tính hiện đại có cả trong các yếu tố nội sinh và các yếu tố ngoại sinh.

Có thể nói cuốn "Văn hoá Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam Á” (2000) của tôi là một thử nghiệm về phương pháp nghiên cứu liên ngành. Còn trong cuốn "Từ văn hoá đến văn hoá học” (2002), tôi tiếp cận văn hoá học từ thực tiễn văn hoá, từ những cảm nhận cá nhân về văn hoá. Văn hoá khác với văn hoá học, cũng như tiếng Việt khác với Việt ngữ học vậy.

Vấn đề hiện nay là người ta chưa hoàn toàn coi văn hoá học là một ngành khoa học. Để chỉ ngành khoa học này, người ta dùng hai thuật ngữ là culturologie và sciènces culturiel. Trong văn hoá học, mỗi người tự chọn một hướng đi, và không ai chịu ai cả.

ooOoo